Effectief groen voor klimaatadaptatie in de stad

In de zomers van 2018, 2019 en 2020 werd het ene hitterecord na het andere gebroken en deze jaren kenden lange periodes van droogte. Bebouwing versterkt de hitte. Extreme hitte in gebouwd gebied kan veel ongewenste gevolgen hebben, variërend van toegenomen sterfte, via afnemende arbeidsproductiviteit tot verslechterende waterkwaliteit en problemen met de infrastructuur.

Vergroening van de openbare ruimte wordt steeds vaker toegepast als maatregel tegen hitte. Met deze trend neemt de vraag naar wetenschappelijke informatie over verkoeling door groen toe: hoe kan de verkoelende werking in stedelijk gebied maximaal worden benut en in stand gehouden tijdens droogte? Er is  vooral behoefte aan concrete richtlijnen voor aanleg en inrichting van “klimaatgroen”, gericht op het opvangen van effecten van klimaatverandering in de gebouwde omgeving.

In het project “Effectief groen voor klimaatadaptatie in de stad” van Wageningen University & Research wordt bestaande wetenschappelijke kennis vertaald naar praktische richtlijnen voor vergroening van stedelijk gebied en uitgewerkt tot sjablonen voor toepassing in veel voorkomende Nederlandse wijktypes. De sjablonen zijn weliswaar gericht op maximale verkoeling, maar zullen waar mogelijk ook afgestemd worden op praktische aspecten, zoals onderhoudskosten en gevolgen voor ondergrondse infrastructuur.

Onderzoek in Wageningse wijken 

De sjablonen zullen getoetst worden in de praktijk: zijn ze gemakkelijk toe te passen bij een reële herinrichtingsopgave? De gemeente Wageningen heeft de mogelijkheid voor een  dergelijke toetsing in de praktijk aandragen. De gemeente zint op herinrichting van de openbare ruimte van een aantal wijken en wil daarbij toenemende hitte zo goed mogelijk kunnen opvangen via groenvoorziening. De Tarthorst en de Roghorst in Wageningen zijn typische voorbeelden van bloemkoolwijken. Dit wijktype is een van de veel voorkomende standaardsituaties in stedelijk gebied die in het project onderzocht worden.

In het voorjaar is het bestaande groen van de Tarthorst in kaart gebracht door studenten van de Hogeschool van Hall-Larenstein. De huidige situatie rond hitte en mogelijke effecten van vergroening hebben zij berekend met een soort weermodel voor wijken en steden. Daarnaast zijn door Wageningen Plant Research en Wageningen Environmental Research op een zomerse dag met volop zon metingen uitgevoerd aan het verkoelend effect van verschillende bomen in de wijk. Dit laatste gebeurt met speciale instrumenten, die naast luchttemperatuur en luchtvochtigheid ook de windsnelheid en effecten van de zonnestraling meten (“heat trackers”). Het verkoelend effect kan daarmee worden uitgedrukt als verlaging van de gevoelstemperatuur, ofwel de temperatuur zoals mensen die ervaren.

Boom is geen airco, maar zorgt wel voor verkoeling

De resultaten van deze onderzoeksactiviteiten bevestigen overduidelijk dat schaduw door bomen overdag een grote bijdrage levert aan verkoeling. De verschillen in gevoelstemperatuur tussen plekken in de schaduw en in de zon liepen op tot tegen 10°C. Dit betekende het verschil tussen een situatie met matige of ernstige hittestress, in de zon, of een met nauwelijks hittestress, in de schaduw. Nóg grotere verschillen zijn mogelijk, maar op de meetdag in de Tarthorst niet geconstateerd. De luchttemperatuur speelt bij dit type verkoeling nauwelijks een rol. Die is ongeveer even hoog in de schaduw als in de zon. De veelgehoorde bewering dat een boom werkt als een airco klopt dan ook niet. Warmtebeelden lieten zien dat de boombladeren doorgaans even warm of iets warmer waren dan de lucht. Warmte stroomt van warm naar koud, dus de lucht wordt nog steeds verwarmd, of in ieder geval niet gekoeld. Maar dankzij hun transpiratie blijven de bomen natuurlijk wel duidelijk koeler dan stenige oppervlakken zoals muren en daken van een huis of zwart asfalt. Een boom draagt op die manier minder bij aan de opwarming van de omgeving dan stenen huizen, straten of betegelde pleinen. Ook zullen objecten in de schaduw van een boom minder warm worden. Dat draagt niet alleen direct bij het verlagen van de gevoelstemperatuur ter plekke, maar vermindert ook de opwarming van de stad in de nacht.